1-SEMESTR

SOCIALLIQ QATNASIQLAR HAM  HUQUQ

Reje:

1.Sociallıq qatnasıqlar túsinigi.

2.Jámiyetlik qatnasıqlardı normativlik tártipke salıwdıń obyektiv zárúrligi.

3.Sociallıq normalar sisteması: úrp-ádet, diniy, ádep-ikramlılıq normaları, jámiyetlik shólkemler qaģıydaları hám basqa sociallıq normalar.

4.Sociallıq normalardıń ulıwma hám ózine tán ózgeshelikleri.

5. Huqıq-jámiyetlik qatnasıqlardı normativlik tártipke salıwdıń túri sıpatında.

6. Huqiq túsinigi, belgileri, mánisi hám principleri..

Bizge belgili, jámiyet - bul adamlar arasındaǵı óz ara háreketlerdiń jemisi, olar turmısınıń belgili bir shólkemlestiriliwi, mazmunı jaģınan adamlar hám olardıń toparları arasındaǵı hár qıylı (ekonomikalıq, shańaraqlıq, ruwxiy, klasslıq, diniy hám basqa) qatnasıqlar hám baylanıslar jıyındısı. Sociallıq qatnasıqlar degende jámiyette adamlar arasında júzege keletuģın sanalı, maqsetke bagdarlangan baylanıslar túsiniledi.

Sociallıq qatnasıqlar - sociallıq subyektler arasında turmıslıq baylıqlardı bólistiriw, materiallıq hám ruwxiy mútájliklerdi qanaatlandırıw boyinsha kelip shigatuģın baylanıslar. Sociallıq qatnasıqlardıń tómendegi túrleri bar: milliy, etnikalıq, toparlıq, jeke hám basqalar.

SOCIALLIQ QATNASIQLARDI NORMATIVLIQ TÁRTIPKE SALIWDIŃ OBYEKTIV ZÁRÚRLIGI.

Hár qanday jámiyette onıń aǵzalarınıń qatnasıqların tártipke salıw jámiyet bar bolıwınıń zárúr shárti yesaplanadi. Jámiyetlik turmısta tártipke salıw adamlar hám olar jámáátleriniń is-háreketlerin belgilew, usı is-háreketlerdiń turaqlılıǵı hám rawajlanıwı ushın zárúr baǵdarlar beriw, onı belgili bir qálipke túsiriw, anıq maqsetke gózlegen halda tártipke salıp barıw demek. Sociallıq tártipke salıw eki túrli - normativlik hám individual kóriniske iye. Normativlik tártipke salıw uliwmalıq ózgeshelikke iye bolıp, bunda normalar (qaǵıydalar) jámiyettiń barlıq agzalarına yamasa oniń belgili bir bólegine tiyisli boladı. Usı jerde normativlik tártipke salıwdıń payda bolıwı - sociallıq tártipke salıwdıń eń áhmietli burılıs noqatlarınan biri bolıp, onıń rawajlanıwında iri sapa ózgerislerin, túpkilikli burılıslardı baslap bergenin ayrıqsha atap ótiw kerek.

Individual tártipke salıw bolsa anıq subyektke tiyisli esaplanadı, yaǵnıy tiyisli tárizde háreket etiw ushın berilgen individual buyrıqtan ibarat boladı. Tártipke salıwdıń hár eki túri bir-biri menen tıǵız baylanıslı bolıp, olar bir-birine tásir etedi, bir-biriniń bar ekenligin talap etedi.

40. SOCIALLIQ NORMALAR SISTEMASI.

Sociallıq normalar sisteması - bul jámiyette adamlar minez-qulqın, belgili topar hám jámáátler sheńberindegi qatnasıqlardı tártipke salıwshı sociallıq normalar hám de olardıń tábiyat penen óz ara baylanısların qatań belgileytuģın sociallıq-texnikalıq normalar kompleksi.

Jámiyette ámel etiwshi barlıq normalar eki úlken topar - sociallıq hám texnikalıq toparlarga bólinedi. Bul bóliniw tártipke salıw predmetine tiykarlanadı. Eger sociallıq normalar adamlar minez-qulqın hám olar arasındaǵı qatnasıqlardı tártipke salsa, texnikalıq normalar bolsa adamlar menen sırtqı dúnya, tábiyat, texnika arasındaǵı qatnasıqlarda usı wazıypanı atqaradı.

Sociallıq normalar - bul adamlar hám olardıń jámáátleri arasındaǵı qatnasıqlardı tártipke salıwshı ulıwma minez-qulıq qaǵıydaları.

Sociallıq normalardıń tómendegi túrleri bar:

1) ádep-ikramlılıq normaları;

2) siyasiy normalar;

3) diniy normalar;

4) korporativ normalar;

5) úrp-ádet normaları;

6) dástúr normaları;

7) huqıq normaları hám basqalar.

Ádep-ikramlılıq normaları - ádillik hám ádalacızlıq, jaqsılıq hám jamanlıq, jaqsılıq hám jawızlıq, maqtaw hám masqaralaw, jámiyet tárepinen xoshametlenetuģın yamasa qaralaytuģın is-háreketler, ar-namis, hújdan, minnet, qádir-qımbat hám taģı basqa kategoriyalar kórinisinde jámiyetlik turmis sharayatlarınıń tikkeley tásiri sıpatında adamlar sanasında qáliplesetuģın kózqaraslar, túsinikler hám qaǵıydalar.

Siyasiy normalar - ayırım shaxslar hám olar birlespeleriniń hákimiyatqa múnásibeti máselelerin tártipke salıwshı minez-qulıq qaǵıydaları.

Diniy normalar - dindarlardıń qudayga, bir-birine qatnasın, diniy shólkemlerdi dúziw hám olardıń ámel etiwin tártipke saliwga qaratilgan qaǵıydalar.

Jámiyetlik birlespelerdiń (korporativ) normaları - jámiyetlik birlespelerdiń óz iskerligin tártipke salıw hám shólkem agzaları ortasındaǵı múnásibetlerdi anıqlaw ushın ornatılgan minez-qulıq qaǵıydaları. Jámietlik shólkemler ishki wazıypalardı tabıslı sheshiw hám óz jumısların nátiyjeli shólkemlestiriw maqsetinde korporativ normalardı islep shıǵadı. Korporativ normalar belgili bir jámietlik shólkemniń basqarıw uyımların qáliplestiriw hám olardıń jumıs alıp barıw tártibi, wákillikleri, ustavqa ózgeris hám qosımshalar kirgiziw tártibi, shólkem aǵzaları hám qatnasıwshılarınıń huqıqları, minnetlemeleri hám basqalar haqqındaǵı normalar bolıp, olar tek ǵana sol shólkem aǵzaları hám qatnasıwshılarına ǵana engiziledi.

Úrip-ádet normaları - adamlar arasında kóp márte tákirarlanıwı sebepli ádetke aylangan hám sol tárizde áwladtan-áwladqa ótip kiyatırgan minez-qulıq qaģıydaları. Úrip-ádetler belgili bir sociallıq ortalıqta qáliplesip, áwladtan-áwladqa ótip júretuģın minez-qulıq qaǵıydaları sıpatında adamlardıń tábiyiy-turmıslıq mútájligi kórinisinde maydanǵa shıǵadı hám qayta-qayta tákirarlanıw nátiyjesinde olar ushın ádettegi jaģdayga aylanıp qaladı.

Dástúriy normalar - aldıńǵı dástúrlerdi saqlaw múnásibeti menen júzege keletuǵın ulıwmalasqan hám turaqlı minez-qulıq qaǵıydaları. Dástúrler adamlardıń áwladları arasındaǵı miyraslıqtıń hár qıylı baylanıs baǵdarları sıpatında, úlkenler tájiriybesi jaslar tárepinen ózlestiriletuǵın uzatıw mexanizmi sıpatında maydanǵa shıǵadı.